Utwór jako rezultat i przejaw działalności twórczej jest efektem indywidualnej działalności autora ukierunkowanej na stworzenie nowej wartości (bytu) stanowiącego dobro materialne lub niematerialne. Istotą jest, że utwór może być ustalony w jakiejkolwiek postaci, nie ma przy tym znaczenia wartość utworu, jego poziom artystyczny, naukowy, estetyczny, czy funkcje, jakim miałby służyć.
Ustalenie utworu jest o tyle istotne, że właśnie z tą chwilą utwór staje się przedmiotem ochrony przewidzianej w prawie autorskim. Od ustalenia utworu należy odróżnić jego utrwalenie, czyli inkorporowanie utworu w nośniku materialnym.
Wyliczenie najbardziej charakterystycznych i najczęściej spotykanych rodzajów utworów znajduje się w art. 1 ust. 2 ustawy o prawie autorskim. Za przedmiot ochrony prawnoautorskiej ustawodawca uznał w szczególności następujące utwory:
– wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi;
– plastyczne;
– fotograficzne;
– lutnicze;
– wzornictwa przemysłowego;
– architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne;
– muzyczne i słowno-muzyczne;
– sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne;
– audiowizualne (w tym filmowe).
W doktrynie dość powszechnie przyjęty jest także pogląd, że nie może stanowić przyczyny odmówienia ochrony prawnoautorskiej fakt, że dzieło powstało w sposób sprzeczny z prawem, to znaczy: z naruszeniem cudzych praw autorskich, albo że jego rozpowszechnianie nie jest zgodne z obowiązującym porządkiem prawnym.
W myśl art. 2 ustawy o prawie autorskim, przedmiotem ochrony jest również opracowanie cudzego utworu, zwane utworem zależnym. Ustawodawca nie precyzuje, na czym polega czynność określona jako opracowanie, wymienia natomiast tłumaczenia, przeróbki i adaptacje jako przykłady utworów mogących zostać uznane za zależne. Uznanie konkretnego opracowania za utwór zależny wymaga przede wszystkim stwierdzenia, że jest to przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, a zatem że opracowanie stanowi utwór w rozumieniu ustawy. Jakkolwiek prawo autorskie do utworu zależnego powstaje z chwilą dokonania opracowania, tak wykonywanie prawa zależy od uzyskania zezwolenia autora utworu macierzystego.
Treść i forma utworu jest nienaruszalna – oznacza to, iż może być on udostępniany innym osobom jedynie w tej postaci, jaką nadał mu twórca, a zatem bez żadnych zmian, skrótów i dodatków. Na tym jednak nie wyczerpuje się treść tego prawa, ponieważ wynika z niego również obowiązek rzetelnego wykorzystania utworu przez inne osoby. Wynika z tego, że integralność utworu w podanym wyżej rozumieniu mogłaby doznać uszczerbku na skutek udostępniania go w okolicznościach lub miejscach, które mogłyby prowadzić do zniekształcenia, czy wręcz wynaturzenia jego przesłania lub godzić w szeroko rozumiane „dobre imię” utworu.
Od prawa rzymskiego po XVIII-wieczne próby uregulowania kwestii ochrony praw autorskich do utworów, starano się zapewniać autorom taką ochronę. Ochrona obejmowała także integralność i oryginalność samych utworów. Stopniowo stawało się jasne, że efektywna ochrona wytworów ludzkiego intelektu wymaga odpowiednich środków, porozumień i współdziałania na płaszczyźnie ponadpaństwowej. W tym stanie rzeczy jedynym dostępnym środkiem zabezpieczenia ochrony utworom na obszarze innych krajów stały się umowy dwu i wielostronne, zawierane w tym przedmiocie między poszczególnymi państwami.
W miarę nabierania znaczenia indywidualnej twórczości, utworów, a zatem również osoby autora, w naturalny sposób zaczęły powstawać regulacje mające za przedmiot ochronę utworów bądź, od strony podmiotowej – autorów, a wreszcie jako takiej twórczości i jej efektów kompleksowo regulując te zagadnienia. Także w sposób naturalny zaczęto wyodrębniać majątkowe i osobiste prawa autorskie twórców, a także dostrzegać aspekty obrotu utworami, gdyż od zarania dziejów wyroby pierwszego rzemiosła, a następnie wytwory kultury materialno-technicznej stawały się przedmiotem obrotu. Pierwszym aktem międzynarodowym była konwencja berneńska.
Konwencja berneńska o ochronie dzieł literackich i artystycznych była owocem międzynarodowej konferencji, jaka odbyła się w Bernie w 1886 r. Konwencję podpisało wówczas 10 państw, które utworzyły jednocześnie związek dla ochrony innych państw – Związek Berneński. Zadania tego związku po 1967 r. przejęła Światowa Organizacja Własności Intelektualnej (WIPO).
Polska przystąpiła do Związku Berneńskiego w 1920 r., podpisując bez zastrzeżeń tekst berliński po nowelizacji z 1908 r., uzupełniony protokołem dodatkowym z Berna z 1924 r. oraz ratyfikując kolejną rzymską redakcję konwencji z 1928 r. i przystępując w 1990 r. do aktu paryskiego z roku 1971.
Zgodnie z art. 2 ust. 1 tekstu paryskiego konwencji berneńskiej, przedmiotem tej umowy międzynarodowej są wszystkie dzieła literackie, naukowe i artystyczne. Konwencja nie zawiera definicji utworu, pozostawiając to zadanie ustawodawstwom krajowym. Przepisy konwencji znajdują zastosowanie, gdy autor lub przynajmniej jeden ze współautorów jest obywatelem któregoś z państw należących do Związku Berneńskiego.
Upowszechnianie dzieł, a w szczególności takich, gdzie istotne staje się ich wykonanie i wartość artystyczna przyniosły efekt w postaci konwencji rzymskiej.
W 1961 r. podpisana została w Rzymie międzynarodowa Konwencja o ochronie wykonawców, producentów fonogramów i organizacji nadawczych. Był to efekt wieloletnich przygotowań i zabiegów przede wszystkim stale zyskującego na znaczeniu środowiska artystów, publicznie wykonujących powstałe dzieła.
Podpisanie Konwencji rzymskiej stanowiło swoisty zaczyn w procesie budowania systemu ochrony praw pokrewnych – powstały normatywne modelowe zręby takiej ochrony. Regulacja międzynarodowa stanowiła fundament dla przyszłych unormowań krajowych. Postanowienia konwencji nie były już modyfikowane – tekst rzymski pozostał jedynym i ostatecznym, choć ochrona w zakresie tak powstałej dziedziny praw pokrewnych rozwijała się nadal, obejmując coraz to nowe dobra – wideogramy, edycje naukowe, czy krytyczne. Problematyka praw pokrewnych znalazła swój normatywny wyraz także w Porozumieniu w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej (TRIPS) z 1994 r. oraz w Traktacie WIPO o artystycznych wykonaniach i fonogramach z 1996 r. Porozumienie w sprawie handlowych aspektów własności intelektualnej (TRIPS) stanowi załącznik 1C do konwencji ustanawiającej Światową Organizację Handlu (WTO). Porozumienie to w zakresie prawa własności intelektualnej obejmuje nie tylko prawa autorskie, lecz także ochronę wynalazków, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych.
W roku 1996 członkowie delegacji ponad 120 państwo przyjęli dwa traktaty: Traktat WIPO o prawie autorskim i Traktat WIPO o wykonaniach artystycznych i fonogramach. Nie udało się natomiast podpisać traktatu o ochronie baz danych, przyjęto natomiast pewne rekomendacje, zapowiadające kontynuowanie prac w tym zakresie.