Budżet państwa jest przewodnim tematem Rozdziału X Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej zatytułowanego „Finanse publiczne” (art. 216 do 227). Podany został ramowy harmonogram prac nad budżetem państwa przewidujący wyjątkowe przypadki odstępstw od niego oraz odwołania do szeregu ustaw określających szczegółowe rozwiązania.
Inicjatywa ustawodawcza w zakresie ustawy budżetowej … przysługuje wyłącznie Radzie Ministrów. (art. 221 Konstytucji). Rada Ministrów została zobowiązana do przedkładania Sejmowi projektu ustawy budżetowej na rok następny najpóźniej do końca września. Senatowi pozostawiono 20 dni na wprowadzenie poprawek po przekazaniu mu projektu ustawy budżetowej przez Sejm. Zapis w Konstytucji (art. 224) przewiduje 7 dni na podpisanie przez Prezydenta ustawy budżetowej uchwalonej przez Sejm. Prezydent może zarządzić skrócenie kadencji Sejmu, jeżeli nie otrzyma od Sejmu uchwalonej ustawy budżetowej w terminie 4 miesięcy od przedłożenia Sejmowi projektu tej ustawy przez Radę Ministrów. Jeżeli ustawa budżetowa nie wchodzi w życie w dniu rozpoczęcia roku budżetowego Rada Ministrów prowadzi politykę finansową na podstawie projektu ustawy.
Konstytucja zobowiązuje Radę Ministrów do przedkładania Sejmowi sprawozdania z wykonania ustawy budżetowej w ciągu 5 miesięcy po zakończeniu roku budżetowego. W ciągu 90 dni po przedłożeniu tego sprawozdania i zapoznaniu się z opinią Najwyższej Izby Kontroli Sejm uchwala ustawę o udzieleniu (lub odmowie udzielenia) absolutorium Radzie Ministrów.
Konstytucja przewiduje, że w wyjątkowych przypadkach dochody i wydatki państwa w okresie krótszym niż rok może określać ustawa o prowizorium budżetowym. Do prowizorium budżetowego stosuje się regulacje dotyczące budżetu państwa.
Projekt budżetu państwa przedkładany przez rząd jest bardzo obszernym dokumentem liczącym kilkaset stron. W projekcie budżetu na 2019 rok wyodrębniono pięć części: ustawę z załącznikami, uzasadnienie, planowaniem w układnie zadaniowym, strategię i trzyletni plan mianowani urzędników w służbie cywilnej. Projekt budżetu państwa jest poddany ocenie pod względem zgodności z prawem europejskim, a posłowie otrzymują opinie niezależnych ekspertów odnoszące się do różnych aspektów budżetu.
Kwoty dochodów, wydatków i deficytu podawane są do pełnych tysięcy złotych, w niektórych przypadkach, np. wartość długu finansów publicznych, kwoty podawane są w milionach zł.
Ustawa budżetowa na 2019 rok liczy 11 stron i zawiera 18 szczegółowych załączników pokazujących, niezależnie od siebie, w wielu przekrojach dochody i wydatki budżetu państwa. Najważniejsze zbiorcze informacje to planowane kwoty wydatków, dochodów i deficytu budżetu państwa. Ustawa zawiera też budżet środków europejskich. Uzasadnienie liczy 226 stron, planowanie wydatków w układzie zadaniowym 172 strony, strategia zarządzania długiem sektora finansów publicznych w latach 2019-2022 – 51 stron, zaś trzyletni plan mianowań urzędników w służbie cywilnej – 6 stron.
Kluczowym elementem dla planowania wielkości wydatków i dochodów budżetu państwa są założenia makroekonomiczne (de facto prognozy) odnoszące się kilkunastych wielkości gospodarczych kraju i międzynarodowego otoczenia Polski. Do najistotniejszych prognozowanych wielkości należy tempo wzrostu gospodarczego (produktu krajowego brutto i jego składników), przewidywana stopa inflacji, stopa bezrobocia, poziom stóp procentowych NBP, poziom kursów walutowych itd.
Budżet zadaniowy (ang. performance budgeting) jest alternatywną i równoległą do układu tradycyjnego formą klasyfikowania wydatków budżetowych. Sporządzany jest w formule zadań ze wskazaniem celów, które planuje się realizować oraz mierników określających stopień realizacji celów. Ma on służyć zwiększeniu przejrzystości budżetu oraz kontroli racjonalności i skuteczności wydatków publicznych.
W trakcie debat poselskich i prac komisji sejmowych dokonywane są, większością głosów, poprawki i zmiany w niektórych zapisach zgłoszonych w projekcie ustawy budżetowej przez rząd, jednak nie mają one większego wpływu na kształt budżetu zgłoszony w jego projekcie.
Równie obszerne jest sprawozdanie z wykonania budżetu państwa przedkładane Sejmowi przez rząd. Niezwykle istotnym elementem budżetu państwa i zadaniem dla rządu jest nieprzekroczenie zaplanowanego w ustawie budżetowej poziomu deficytu budżetowego. Za przekroczenie tego deficytu, czyli za naruszenie ustawy budżetowej, Rada Ministrów może stanąć przed Trybunałem Stanu. Dla uniknięcia przekroczenia deficytu budżetowego, np. w przypadku nieoczekiwanego załamania gospodarczego, Sejm może nowelizować ustawę budżetową w trakcie trwania roku budżetowego, którego dotyczyć ma nowelizacja. Inne planowane elementy budżetu państwa nie są i nie muszą być realizowane zgodnie z kwotami podanymi w ustawie budżetowej. Ustawa budżetowa na lata 2017 i 2018 była nowelizowana w trakcie jego realizacji na przełomie listopada i grudnia. Finansowanie deficytu budżetowego nie jest finansowane z bieżących dochodów państwa, lecz z wskazanych źródeł krajowych bądź zagranicznych. Potrzeby pożyczkowe budżetu państwa są wielokrotnie większe niż wartość deficytu, bowiem przez cały rok budżetowy mają miejsce rozmaite operacje i transakcje związane z zarządzaniem finansami państwa.
W grudniu 2013 roku Sejm uchwalił tzw. Stabilizującą Regułę Wydatkową. Jej celem, oprócz dostosowania do regulacji Unii Europejskiej, jest dyscyplinowanie wzrostu wydatków publicznych, ściślej niedopuszczenie do nadmiernego wzrostu wydatków budżetowych. Reguła ta, w swoim założeniu, ma mieć charakter antycykliczny, co w uproszczeniu oznacza, że w okresie dobrej koniunktury gospodarczej wydatki budżetu mają rosną wolniej niż produkt krajowy brutto, zaś w okresie spowolnienia wzrostu gospodarki szybciej.
Rozporządzenie Rady Unii Europejskiej (WE) nr 479/2009 z 25 maja 2009 r. o stosowaniu Protokołu w sprawie procedury dotyczącej nadmiernego deficytu (EDP) załączonego do Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, z późniejszymi zmianami, zobowiązuje Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, by przesłał do Komisji Europejskiej (Eurostatu) dane dotyczące deficytu i długu sektora instytucji rządowych i samorządowych (tzw. notyfikacja fiskalna). Oznacza to, że wielkość deficytu budżetowego według reguł obowiązujących w Unii Europejskiej oblicza GUS, a nie Ministerstwo Finansów. Wartość deficytu obliczana według reguł unijnych różni się nieznacznie od standardów przyjętych w Polsce.
Teoria ekonomii definiuje budżet strukturalny i deficyt strukturalny jako hipotetyczne wartości, które by byłyby osiągnięte przy pełnym wykorzystaniu zdolności produkcyjnych gospodarki, czyli przy pełnym wykorzystaniu majątku wytwórczego i siły roboczej.
Podsektor rządowy, podsektor ubezpieczeń społecznych i podsektor samorządowy tworzą sektor finansów publicznych.