Produkt krajowy brutto – PKB, (ang. GDP, gross domestic product) to końcowy rezultat działalności gospodarczej jednostek produkujących dobra i usługi na terenie kraju (rezydentów) w ciągu roku lub kwartału wyrażony w walucie krajowej lub międzynarodowej. PKB jest najważniejszym miernikiem poziomu produkcji rozumianej jako poziom aktywności gospodarczej.
Szacowaniem rozmiarów PKB zajmują się krajowe urzędy statystyczne i przebiega ono według zasad określonych w systemie rachunków narodowych. Jest to kompletny i zintegrowany system statystyczny. Stosowana jest jednolita metodologia SNA, systemu rachunków narodowych (System of National Accounts) opracowana wspólnie w ramach systemu Organizacji Narodów Zjednoczonych przez jej agendy zajmujące się statystyką, Bank Światowy, Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) oraz od 1993 roku także przez Wspólnoty Europejskie (Komisję Europejską) i Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Tym samym jest to uzgodniony na poziomie międzynarodowym zestaw koncepcji, definicji, klasyfikacji i reguł rachunkowych obejmujących rachunki makroekonomiczne, bilanse i tablice statystyczne.
Prace nad koncepcją PKB zostały zainicjowane przez Ligę Narodów w ramach tworzenia systemu rachunków narodowych. Pierwszy dokument został ogłoszony przez Komisję Statystyczną Narodów Zjednoczonych w 1953 roku. W latach 1960 i 1964 dokonano pierwszych rewizji systemu w celu dostosowania go do zmieniających się realiów gospodarczych świata, a także w wyniku prowadzonych prac koncepcyjnych przez grupę ekspertów międzynarodowych. Praktyka rewizji SNA jest kontynuowana. W latach 1968, 1993 i 2008 były ogłaszane kolejne rewizje SNA, którym towarzyszyło publikowanie coraz bardziej szczegółowych zasad w formie podręczników, z których ostatni liczący ponad 600 stron.
W krajach Unii Europejskiej obowiązuje ESA 2010 (European System of Accounts), który jest spójny z SNA i zawiera szereg informacji, dzięki którym dane opracowywane przez krajowe urzędy statystyczne mogą być wykorzystywane użytecznych dla kreowania i wspierania finansowego polityki gospodarczej w ramach Wspólnoty, a zwłaszcza do wyrównywania poziomu rozwoju regionów.
Kompletne rachunki narodowe, których częścią jest PKB służą rządom do prowadzenia polityki gospodarczej a inwestorom w podejmowaniu decyzji biznesowych. Równolegle z wartością PKB liczone jest tempo jego zmian. Dzięki temu jest to uniwersalny wskaźnik wykorzystywany do międzynarodowych porównań rozwoju krajów i regionów.
Rachunki narodowe stały się rdzeniem statystyki gospodarczej w takim sensie, że wszystkie statystyki branżowe są, w zasadzie, podporządkowane definicjom i zakresom zgodnym z regułami rachunków narodowych. Organizacja Narodów Zjednoczonych zaleca stosowanie systemu SNA wszystkim krajom.
W Polsce szacunki PKB były publikowane przez Główny Urząd Statystyczny w Rocznikach Statystycznych od 1987 roku, poprzednio w gospodarce centralnie planowanej obowiązywał MPS, system produkcji materialnej (Material Product System), w którym za działalność produkcyjną uznawano tylko produkcję materialną pomijając świadczenie usług rynkowych.
W Polsce sposób szacowania PKB oraz terminy jego corocznego publikowania zostały określone ustawowo, jako konsekwencja art. 216 ust. 5 Konstytucji RP, w którym jest mowa o relacji państwowego długu publicznego do PKB. Załącznik do ustawy jest de facto streszczeniem zasad obowiązujących w ESA.
PKB jest szacowany niezależnie od siebie na trzy sposoby:
- od strony wytwarzania stanowi on sumę wartości dodanej brutto wszystkich sektorów gospodarki powiększoną o podatki od produktów i pomniejszoną o dotacje do produktów, których nie można przypisać sektorom gospodarki, rozdysponowania i dochodów;
- od strony rozdysponowania PKB jest sumą wykorzystania wyrobów i usług przez podmioty gospodarce, z gospodarstwami domowymi włącznie, na spożycie i akumulację brutto (nakłady inwestycyjne i zmiana stanu zapasów), powiększonego o eksport i pomniejszonego o import towarów i usług;
- od strony tworzenia dochodów PKB stanowi sumę dochodów z pracy, z kapitału (nadwyżka operacyjna) oraz podatków związanych z produkcją i importem pomniejszonych o dotacje.
Produkt krajowy brutto można określić jako konwencję, (albo wręcz konstrukcję intelektualną) opartą na teoretycznych podstawach ekonomii. Przy szacowaniu niektórych elementów PKB, np. dochodów właścicieli mieszkań stosowane są rozwiązania umowne, szacuje się wartość czynszów umownych, czyli czynszów, które ci właściciele mieszkań musieliby płacić, gdyby nie byli właścicielami swoich mieszkań.
Ważnym elementem koncepcji PKB jest wyznaczenie granic produkcji, czyli działalności gospodarczych tworzących wartość dodaną. Podstawowym kryterium zaliczania działalności do PKB jest równolegle tworzenie dochodów i ich rynkowy charakter pozwalający na określenie ich ceny i wartości. W przypadku zaliczania do PKB produkcji nierynkowej, wartość produkcji może być wyceniana metodą kosztową. Dotyczy to produkcji sektora rządowego i samorządowego, instytucji niekomercyjnych działających na rzecz gospodarstw domowych i także produkcji badawczo –rozwojowej, oprogramowania na własne cele etc.
Wartość produktu krajowego brutto szacowana jest w bieżących cenach rynkowych. Dla wyznaczenia rocznego i kwartalnego tempa wzrostu jest on przeliczany na ceny stałe roku poprzedniego, zgodnie z ustaleniami w ramach SNA i ESA. Dla celów porównań w ramach Unii Europejskiej przyjmuje się ceny stałe tzw. roku odniesienia, który jest zmieniany co kilka lat. Aktualnie rokiem odniesienia dla Polaki jest 2015 rok, dla niektórych krajów Unii 2010 rok. W przypadku szacunków kwartalnych z uwagi na wykorzystywanie metod ekonometrycznych do określania dynamiki tej kategorii PKB, po dodaniu nowej obserwacji szacunki poprzednio podawanych dynamik mogą się zmienić, zwykle w granicach 0,1 – 0,2 pkt. proc.
Międzynarodowe porównania poziomu PKB na 1 mieszkańca przy zastosowaniu kursów walutowych dokonuje się przy pomocy sztucznej waluty międzynarodowej PPP zwanej parytetem siły nabywczej walut (Purchasing Power Parity) przez agendy statystyczne ONZ wyrażonym w dolarach USA i PPS standardem siły nabywczej (Purchasing Power Standards) stosowanym przez Komisję Europejską (Eurostat) wyrażonym w euro. W obu przypadkach chodzi o wyeliminowanie różnic w cenach z uwzględnieniem porównywalnej jakości dóbr i usług).
Międzynarodowa praktyka statystyczna nie dopracowała się miernika rozwoju społecznego o podobnej charakterystyce do PKB, zatem często PKB pomyślany jako miernik produkcji stosowany jest jako substytut poziomu życia czy dobrobytu materialnego. Niespełnianie oczekiwań pomiaru dobrobytu przez PKB jest jedną z przyczyn krytyki koncepcji PKB. Z inicjatywy prezydenta Francji Sarkozego w 2008 roku grupa ponad trzydziestu ekspertów międzynarodowych pod kierownictwem J. Stiglitza, laureata nagrody Nobla z ekonomii w 2001 roku opracowała głośny raport, którego celem było zbadanie możliwości opracowania wskaźnika statystycznego określającego poziom rozwoju społecznego. Raport osiągnął połowiczny cel, jego konkluzją było sformułowanie potrzeby budowy kilku wskaźników dla mierzenia rozwoju społecznego. W podobnym kierunku prowadzone są prace Eurostatu w ramach wieloletniego międzynarodowego przedsięwzięcia „Wyjść poza PKB” (Beyond GDP).
Koncepcja PKB spotyka się z krytyką ze strony polityków, dziennikarzy i naukowców. Przedmiotem krytyki są stosowane rozwiązania metodologiczne, takie jak obejmowanie szacunkami działalności w ramach szarej strefy gospodarczej, pomijanie pracy gospodarstw domowych na własny rachunek i stosowanie rozmaitych rozwiązań umownych.