Według definicji NBP mechanizm działania piramid finansowych polega na pozyskiwaniu przez ich założycieli jak największej liczby uczestników, którzy – zachęceni obiecywanymi zyskami – wpłacają im pieniądze. W praktyce rzadko są świadczone usługi finansowe. Organizatorzy namawiają zwykle ich uczestników do werbowania kolejnych osób. Z tego powodu piramidy finansowe są z góry skazane na upadek, bowiem system wymaga lawinowego dopływu nowych uczestników, a taka możliwość jest ograniczona. Nie jest to jednak definicja kompletna.
Definicja piramidy finansowej P. Masiukiewicza, uwzględniająca współczesne zmiany na rynku jest następująca: „jest to działalność przedsiębiorstwa finansowego, polegająca na przyjmowaniu środków finansowych, w celu inwestowania z wysoką stopą zwrotu (cel deklarowany); cel ten jednak nie jest realizowany w ogóle lub w dostatecznym stopniu; co powoduje spiralę strat. W okresie funkcjonowania piramidy finansowej wypłaty ekspirującego kapitału i odsetek dokonywane są z bieżących wpłat nowych klientów (inwestorów)”. Definicja ta uwzględnia zarówno klasyczne piramidy typu schemat Ponzi jak i przedsięwzięcia, które w części przynoszą dochody, ale po pewnym okresie nie są one wystarczające dla spłaty należności wobec lokatodawców. W powyższych definicjach nie mieści się marketing wielopoziomowy (jest prawnie dozwolony).
Problem funkcjonowania piramid finansowych, pomimo wielu negatywnych doświadczeń, nie został systemowo rozwiązany w skali międzynarodowej.
W wielu krajach pojawiają się naiwni inwestorzy oraz menedżerowie chętni do prowadzenia piramid finansowych, a jednocześnie luki regulacji i niesprawność instytucji państwowych tworzą warunki funkcjonowania piramid, przynajmniej przez pewien czas. Piramida finansowa jest typowym oszustwem i w całym cywilizowanym świecie jest karalna. Działanie może tu być celowe przy świadomości ryzyka lub może wystąpić niecelowe ziszczenie się ryzyka wpadnięcia w tzw. spiralę piramidy finansowej.
Ściganie przestępstw z tego zakresu odbywa się głownie na podstawie Prawa bankowego oraz ustaw o rynku kapitałowym.
Za pierwszą piramidę finansową w historii uważa się założoną w 1899 r. przez Williama Millera, firmę Franklin Syndicate w Nowym Jorku. Miller przekonywał inwestorów ofertą 10% zysku (wypłacanego co tydzień), twierdził też, że posiada wyjątkową wiedzę na temat mechanizmów działania systemów finansowych. W krótkim czasie wyłudził on milion dolarów (ok. 25 mln dol. obecnie); po upadłości Franklin Syndicate został skazany na 10 lat więzienia. Klasycznym przypadkiem stała się natomiast piramida Ch. Ponziego w USA.
W ostatnich dwudziestu latach obserwuje się znaczny rozwój piramid finansowych, nie tylko w krajach biednych i rozwijających się, ale także w wysoko rozwiniętych. W krajach europejskich była to m. in. Albania, Białoruś, Polska, Rosja, Słowacja, Rumunia, Ukraina, ale także Niemcy i Wielka Brytania. Piramidy pojawiały się w Ameryce Północnej i Południowej, Afryce i Chinach. Część z nich miała zasięg międzynarodowy, np. rosyjska piramida MMM działała w Europie Wschodniej i Indiach. W 2014 roku zidentyfikowano międzynarodową piramidę Unico Invest działającą w Polsce, Czechach, Wielkiej Brytanii i na Ukrainie.
Największa piramida na świecie według kryterium kapitału inwestycyjnego, działała kilkanaście lat w USA; był to fundusz BLMIS B. Madoffa, który zebrał 65 mld USD od inwestorów z całego świata. W Polsce największą piramidą, która upadła, był Amber Gold s. zoo; prokurator wytoczył proces karny właścicielom.
Nowe metody budowy ofert piramid obejmują: pełnomocnictwo do lokowania środków, emisja papierów wartościowych, prowadzenie składu celnego, system wzajemnych darowizn poprzez firmę prowadzącą piramidę, a nawet okresowy wykup miejsca na portalu reklamowym i inne. Twórcy piramid poszukują takich form, które omijają prawo i mają ich chronić przed odpowiedzialnością prawną. Taką metodą jest pełnomocnictwo do lokowania środków – którego udziela klient firmie prowadzącej piramidę – nie mając wiedzy jak faktycznie ten kapitał będzie inwestowany. Środki są lokowane następnie na różnych prywatnych kontach i w pewnej części wypłacane lokatodawcom wraz z wysokim oprocentowaniem – do czasu aż piramida runie.
Szacunek strat ekonomicznych i społecznych w wyniku bankructw piramid jest często trudny do przeprowadzenia; a w praktyce występuje na przykład kategoria strat ciągnionych w wyniku efektu domina. Głównym poszkodowanym jest zawsze lokatodawca; który traci swoje oszczędności.
Do strat ekonomicznych w skali gospodarki w wyniku działalności piramid, należy zaliczyć:
– koszty sądowych procesów upadłościowych, w tym także upadłości konsumenckich,
– utratę kapitału przez inwestorów indywidualnych i instytucjonalnych, upadłość konsumencka,
– straty podatkowe budżetu państwa,
– możliwy efekt domina oraz zagrożenie stabilności finansowej kraju (przykład Albanii),
– możliwy wpływ na rozwój „czarnego rynku” lokat.
Utrata oszczędności całego życia, czy nawet zadłużenie się w celu inwestowania w piramidę finansową, może powodować upadłość konsumencką. Ustawowe regulacje w tym zakresie obowiązują w wielu krajach UE, w tym w Polsce.
Do podstawowych konsekwencji społecznych upadku piramidy można zaliczyć:
– utratę oszczędności życia przez wielu inwestorów (lokatodawców),
– kreację hazardu moralnego inwestorów,
– możliwe samobójstwa inwestorów,
– utratę zaufania społecznego do władz państwowych,
– obniżenie zaufania do sektora bankowego i sektora parabanków – prowadzących uczciwą działalność,
– możliwe protesty społeczne i panika klientów w innych podmiotach finansowych.
Wielkie koszty społeczne poniosła Albania w wyniku jednoczesnego upadku sześciu piramid (w rozruchach społecznych straciło życie 1,5 tys. osób oraz upadł rząd i parlament).
Źródeł powstawania i sukcesu piramid finansowych należy upatrywać w czynnikach prawno-ekonomicznych i behawioralnych. Te pierwsze w ujęciu makroekonomicznym to: luki w regulacjach prawnych, niedostateczny nadzór finansowy i ochrona konsumenta, brak szybkiej reakcji organów wymiaru sprawiedliwości. Ważnym czynnikiem kreacji popytu mogą być także niskie stopy procentowe na rynku.
W ujęciu mikroekonomicznym czynniki kreowania popytu gospodarstw domowych na tego typu lokaty obejmują:
– niski poziom edukacji finansowej,
– szybko rosnące potrzeby konsumpcyjne i inwestycyjne,
– niskie dochody bieżące,
– nieumiejętność długoterminowego oszczędzania,
– niska stopa zwrotu oferowana w tzw. regulowanych i nadzorowanych instytucjach finansowych,
– potrzeba szybkiego poprawienia statusu materialnego,
– inne czynniki specyficzne, w tym behawioralne.
Do specyficznych czynników kreujących popyt gospodarstw domowych na produkty z obszaru działalności piramid należy zaliczyć: wykluczenie finansowe, pranie pieniędzy, nieudokumentowane źródła dochodów (takie środki lokowali m.in. klienci Amber Gold). Ważne czynniki behawioralne to miedzy innymi: wpływ sugestii znajomych, skłonność do hazardu, zachłanność (chęć szybkiego „dorobienia się”).
Nowym organem państwowym w Polsce, który ma chronić interesy konsumentów usług finansowych jest Rzecznik Finansowy, który we współpracy z Urzędem Ochrony Konkurencji i Konsumentów ora Komisją Nadzoru Finansowego powinien prowadzić działania informacyjne i zapobiegające działalności piramid finansowych.