Przyjęte rozwiązania ustrojowe w Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r., co do zasady spełniają standardy „europejskiej karty samorządu”. Kluczowy tu art. 15 zarówno ust. 1 jak i w szczególności ust. 2 w zw. z art. 4 ust. 2 i 5 Konstytucji RP wiążąc ustrój terytorialny RP zasadniczy podział terytorialny w rozumieniu administracyjno-prawnym, ma to uwzględniać więzi społeczne, gospodarcze i zapewniać jednostkom terytorialnym zdolność wykonywania zadań publicznych. Tak więc z jednej strony decentralizacja władzy publicznej, stanowiąca konsekwencję wyrażonej w preambule Konstytucji zasady pomocniczości, oznacza kompetencje własne dla organów władz publicznych działających w jednostkach podziału terytorialnego państwa, a z drugiej konieczność aby ten podział terytorialny był odpowiedni i bazował na samorządowych wspólnotach lokalnych, tak jak się ukształtowały historycznie, kształtując na danym terytorium w danej społeczności więzi społeczne, gospodarcze i kulturowe. Tym samym, Konstytucja wskazuje na konieczność uwzględniania obiektywnych przesłanek, co wiąże się z naturalnie, historycznie, ukształtowanymi stosunkami społeczno- gospodarczymi, jak również uwzględniając związki kulturowe wynikające z kultywowanych zwyczajów, tradycji, czy choćby używanej gwary.
Potwierdzenie i pozycję ustrojową tego ujęcia stanowi art. 16 ust. 1, który stwierdza, iż ogół mieszkańców, tych jednostek zasadniczego podziału terytorialnego, stanowi także z mocy prawa wspólnotę samorządową. To tej wspólnocie przysługuje prawo uczestnictwa w sprawowaniu władzy publicznej, to właśnie z art. 16 ust. 2 zdanie drugie wynika, iż ten samorząd terytorialny przysługujące mu zadania publiczne wykonuje w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. Musi zatem dysponować odpowiednimi środkami, w tym materialnymi i infrastrukturą zlokalizowaną w jego obszarze, a także finansowymi dla realizacji zadań własnych. Reasumując, po pierwsze, z brzmienia art. 16 wynika, że nie mogą istnieć jednostki zasadniczego podziału terytorium kraju (władz publicznych), które nie były by oparte na funkcjonujących w ich przestrzeni wspólnotach samorządowych, co oznacza, że muszą istnieć samorządowe organy władzy publicznej. Zadania własne, które przypadają samorządowi muszą stanowić istotną część zadań publicznych jak to stwierdził m.in. prof. Piotr Winczorek. Oznacza to, że muszą one być dostatecznie ważne z punktu widzenia potrzeb wspólnot samorządowych ergo zakres powinien być odpowiednio szeroki.
W Konstytucji w kolejnych artykułach przyznaje się samorządowi określone kompetencje, które powinny być ustawowo zagwarantowane jako kompetencje władcze i środki służące do realizacji tych zadań. Kolejno o tym stanowią art. 165 ust. 1 / własne mienie, 167 ust. 1-3, 168/ samodzielne źródła dochodów, art. 165 ust. 2/ ochrona przed arbitralnym pozbawieniem zadań, kompetencji i środków przez organy władz publicznych.
Europejska Karta Samorządu Lokalnego została sporządzona i przyjęta w dniu 15 października 1985 r. przez Stałą Konferencję Gmin i Regionów Europy (The Standing Conference of Local and Regional Authorities), działającą jako organ konsultatywny przy Radzie Europy (organizacji międzynarodowej o zasięgu europejskim), która w 1994 roku przekształciła się w Kongres Władz Lokalnych i Regionalnych (Congress of Local and Regional Authorities of Europe). Tego samego dnia została udostępniona do podpisu. Weszła w życie w dniu 1 września 1988 r. na podstawie art. 15 ust. 2 EKSL2 . Ratyfikowana przez Prezydenta RP w dniu 22 listopada 1993 r. weszła w życie w stosunku do Polski w dniu 1 marca 1994 r. na podstawie art. 15 ust. 3 EKSL.
W ustępie pierwszym art. 3 zamieszczono definicję legalną samorządu lokalnego rozumianego jako prawo i zdolność społeczności lokalnych, w granicach określonych prawem, do kierowania i zarządzania zasadniczą częścią spraw publicznych na ich własną odpowiedzialność i w interesie ich mieszkańców. Zdolność tutaj rozumiana jest jako stan faktyczny, możność warunkowana czynnikami pozaprawnymi, którymi mogą być czynniki ekonomiczne, społeczne, geograficzne. To także może być implementacja właściwych reguł efektywnego zarządzania, tak aby sprawy publiczne znajdujące się we właściwości samorządu lokalnego mogły być na bieżąco i we właściwy sposób realizowane. Wyrażenie „zasadnicza część spraw publicznych” wyraża wcześniej wspomnianą zasadę subsydiarności, a także zakazuje odbierania lub przyznawania kompetencji samorządom lokalnym w taki sposób, aby ich udział i znaczenie w całości spraw publicznych były marginalne (Explanatory Report). Korespondującymi z dalszą częścią definicji zawartej w EKSL jest art. 6 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym (patrz dalej pkt 3) ustanawiający domniemanie kompetencji na rzecz gminy w sprawach niezastrzeżonych na rzecz innych podmiotów w zakresie zadań publicznych oraz art. 7 ust. 1, który zawiera wyliczenie otwarte jej zadań własnych. Także „zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty” jest pojęciowo bliskie i aksjologicznie tożsame temu w Karcie. Umowa EKSL nie określa konkretnego modelu samorządu lokalnego, co jest oczywiste, z powodu, iż państwa członkowskie Rady Europy ukształtowały tę instytucję w sposób odmienny. W Polsce przyjęto model dualistyczny, w którym oprócz zadań własnych jednostki samorządu mogą realizować także zadania zlecone, o nadzorze weryfikacyjnym.
Zakres działania samorządu lokalnego został określony w art. 4 Europejskiej Karty Samorządu, zgodnie z którym podstawowe kompetencje społeczności lokalnych mają być określone w Konstytucji lub w ustawie. To postanowienie nie wyklucza jednakże możliwości przyznania społecznościom lokalnym uprawnień niezbędnych do realizacji specyficznych zadań, zgodnie z prawem. Społeczności lokalne mają – w zakresie określonym prawem – pełną swobodę działania w każdej sprawie, która nie jest wyłączona z ich kompetencji lub nie wchodzi w zakres kompetencji innych organów władzy. Generalnie odpowiedzialność za sprawy publiczne powinny ponosić przede wszystkim te organy władzy, które znajdują się najbliżej obywateli. Powierzając te funkcje innemu organowi władzy, należy uwzględnić zakres i charakter zadania oraz wymogi efektywności i gospodarności. Kompetencje przyznane społecznościom lokalnym powinny być w zasadzie całkowite i wyłączne i mogą zostać zakwestionowane lub ograniczone przez inny organ władzy, centralny lub regionalny, jedynie w zakresie przewidzianym prawem. W przypadku delegowania kompetencji społecznościom lokalnym przez organy władzy centralnej lub regionalnej, powinny one, w miarę możliwości, mieć pełną swobodę dostosowania sposobu wykonywania tych kompetencji do warunków miejscowych. Społeczności lokalne powinny być konsultowane o tyle, o ile jest to możliwe, we właściwym czasie i w odpowiednim trybie, w trakcie opracowywania planów oraz podejmowania decyzji we wszystkich sprawach bezpośrednio ich dotyczących.
W roku 1997, podczas IV sesji Kongresu Władz Lokalnych i Regionalnych Rady Europy przyjęto Europejską Kartę Samorządu Regionalnego (EKSR). Określa ona reguły ustrojowe regionalnych władz samorządowych, przez co należy rozumieć w szczególności sprecyzowanie statusu regionu, sposób jego zorganizowania oraz mechanizmy działania. Region został zdefiniowany jako szczebel władzy, w odniesieniu do którego powinna zostać zastosowana zasada pomocniczości, z jednoczesną ochroną samorządności lokalnej. EKSR odwołuje się bezpośrednio do Europejskiej Karty Samorządu Lokalnego i podkreśla wzajemnie uzupełnianie się obu aktów. Jako podstawę funkcjonowania regionów EKSR uznaje zasadę samorządności, która powinna być uznawana w konstytucjach państw w możliwie najszerszym zakresie. Zdefiniowane zostało również pojęcie „samorządu regionalnego” jako prawo i zdolność największych terytorialnych jednostek władzy w obrębie każdego państwa, mających wybieralne organy, administracyjnie umieszczonych między rządem centralnym i samorządem lokalnym, i posiadających prerogatywy, albo wynikające z samoorganizacji, albo typu zwykle przypisywanego rządowi centralnemu, do zarządzania na własną odpowiedzialność i w interesie mieszkańców zasadniczą częścią spraw publicznych, zgodnie z zasadą pomocniczości. EKSR, w odróżnieniu od EKSL, pozostaje aktem tzw. miękkiego prawa, bowiem nie została ona przyjęta przez odpowiednia liczbę państw, ale zarazem pełni rolę zbioru standardów prawnych uznanego za taki przez europejskie demokratyczne państwa prawne.